Gorzów został założony w XIII wieku, na pięknie ukształtowanym terenie nad Wartą, przy ujściu rzeki Kłodawki. Już wcześniej, w momencie tworzenia Państwa Polskiego, ziemie te posiadały poważne znaczenie gospodarcze i strategiczne, przebiegały tędy bowiem ważne szlaki komunikacyjne wodne i lądowe. Na obszarze tym utworzono kasztelanię santocką, w obrębie której znalazł się teren współczesnego Gorzowa. Zamek santocki i inne grody warowne strzegły bezpieczeństwa szlaków handlowych i zachodniej granicy państwa.

W XIII wieku ziemie te zagarnęła Marchia Brandenburska. W 1257 roku wydała ona akt lokacyjny miasta Gorzowa, traktując powstający ośrodek miejski jako miejsce wypadów do dalszych podbojów słowiańskich ziem na wschodzie. W ciągu burzliwego średniowiecza miasto wielokrotnie zmieniało właścicieli, aby w 1402 roku dostać się w posiadanie Zakonu Krzyżackiego, który po 52 latach władania sprzedał je Fryderykowi II Hohenzollernowi.

Mimo częstych zmian właścicieli postępowała szybka rozbudowa miasta aż do wybuchu wojny trzydziestoletniej, kiedy to Gorzów był kilkakrotnie zdobywany przez wojska szwedzkie. W wyniku ponad dziesięcioletniej okupacji szwedzkiej miasto poniosło tak duże straty i zniszczenia, że nastąpił długotrwały okres upadku. Dopiero w XVIII wieku, kiedy uruchomiono żeglugę na Odrze i Warcie, Gorzów stał się portem przeładunkowym na ważnych szlakach wodnych. Sytuacja miasta znacznie się wówczas poprawiła, a znaczenie jego jeszcze bardziej wzrosło po oddaniu do użytku Kanału Bydgoskiego. Przybywało osadników i rozwijał się potencjał gospodarczy Gorzowa. W 1892 roku miasto liczyło ponad 25 tysięcy mieszkańców i stało się samodzielnym powiatem.

Po l wojnie światowej Gorzów znalazł się na peryferiach ówczesnych Niemiec i jego znaczenie gospodarcze uległo poważnemu ograniczeniu. Dopiero po II wojnie światowej nastąpiło powtórne ożywienie i szybki rozwój gospodarczy miasta. Po kapitulacji niemieckiego garnizonu dnia 30 stycznia 1945 roku miasto zostało wyzwolone przez wojska 5 armii I Frontu Białoruskiego. Po wielowiekowej niewoli Gorzów znów wrócił do Polski, aby w granicach macierzystego kraju wkroczyć w okres intensywnej odbudowy, rozbudowy i uprzemysłowienia.

Z wojny miasto wyszło ze znacznymi stratami. Ofensywa wojsk radzieckich oraz taktyka wojsk hitlerowskich – zniszczyć co się da – spowodowały niemałe, około 60-procenlowe zniszczenia. Mosty zostały wysadzone, port rzeczny zniszczony, a jego urządzenia wywiezione w głąb Niemiec. Całe śródmieście z dzielnicą handlową, dworzec kolejowy, kościoły, muzeum oraz część szpitala zostały zburzone i spalone. Zniszczeniu uległ również tabor komunikacji miejskiej. Podobny los spotkał liczne zakłady przemysłowe, toteż ich odbudowa i uruchomienie wymagały wiele trudu i poświęceń ze strony nowo tworzących się załóg fabrycznych.

Fot. 1. Wycofujący się z Gorzowa Niemcy wysadzili obie przeprawy na Warcie. Źródło: Gazeta Lubuska.

Dziś Gorzów jest dużym, 120-tysięcznym miastem, tętniącym życiem i młodością. Tam, gdzie kiedyś były ruiny i spaleniska, stoją nowe domy. Powstały całe osiedla mieszkaniowe i na naszych oczach rosną dalsze, jeszcze większe i jeszcze piękniejsze.

Pierwsze przedsiębiorstwa przemysłowe uruchomiono w Gorzowie po zniszczeniach wojennych już w połowie 1945 roku, następne stopniowo w kolejnych latach. Głównym czynnikiem miastotwórczym dla Gorzowa stała się budowa, a następnie ciągła rozbudowa dzisiejszych Zakładów Włókien Chemicznych „Stilon”. Dzięki nim stało się ono poważnym i liczącym się ośrodkiem gospodarczym, społecznym i kulturalnym regionu.

Od pierwszego roku swojego istnienia zakład włączył się czynnie do budowy mieszkań, początkowo własnymi siłami, a potem, w miarę wzrostu potrzeb własnych i miasta, łożąc znaczne środki pieniężne. W wyniku tej działalności powstało całe osiedle mieszkaniowe „Stilonu” oraz spora ilość budynków mieszkalnych w innych osiedlach i dzielnicach miasta. Na ten cel zakład przeznaczył łącznie 262 mln zł, co przy ówczesnej wartości pieniądza stanowiło znaczną sumę i przyniosło duże efekty. Ponadto „Stilon” pomógł miastu kwotą 30 mln zł w budowie wytwórni prefabrykatów dla budownictwa mieszkaniowego typu WUFT. Zakład partycypował też w etapowej rozbudowie gorzowskiej elektrociepłowni łączną sumą około 660 mln zł oraz w budowie zajezdni MPK sumą 4 mln zł. Grupowa oczyszczalnia ścieków powstała w Gorzowie dzięki sfinansowaniu przez ZWCh „Stilon” tej wielkiej inwestycji i przeznaczeniu na ten cel ponad 600 mln zł; położona poza terenem „Stilonu”, dobrze służy potrzebom zakładu i miasta. Udział zakładu w rozbudowie i modernizacji ulic Walczaka, Podmiejskiej, Pomorskiej i Zacisze wyraził się ogólną kwotą ponad 60 mln zł. Również oświetlenie miasta nie obyło się bez pomocy rzeczowej i finansowej ze strony „Stilonu”.

Należy wspomnieć równocześnie o pokaźnej liczbie obiektów socjalno-bytowych i kulturalno-oświatowych, wybudowanych w latach istnienia przedsiębiorstwa dla potrzeb własnej załogi, które jednak wzbogaciły i podniosły jakość infrastruktury Gorzowa; wymienić w tym względzie można: hotel robotniczy, zespół szkół chemicznych z internatami, sztuczne lodowisko, basen pływacki, halę sportowo-widowiskową, hotel recepcyjny, liczne przedszkola i żłobki oraz przychodnie przemysłowej służby zdrowia. Z większości tych obiektów korzystali oprócz pracowników zakładu również inni mieszkańcy Gorzowa.

Nie zabrakło załogi „Stilonu” w pracach społecznych na rzecz miasta. Lista czynów społecznych jest długa i jesteśmy w stanie wymienić tylko najważniejsze.

Na przełomie lal 1969/1970 cała załoga wzięła udział w czynie społecznym w budowie drugiej nitki linii tramwajowej, dowożącej pracowników do zakładu, a mieszkańców do przyległych osiedli. Urządzenie i zagospodarowanie Parku im. Mikołaja Kopernika, łącznie z założeniem instalacji oświetleniowej, pięknej fontanny i kortów tenisowych, urządzeniem miejsc zabaw dla dzieci oraz „miasteczka ruchu drogowego”, gdzie dzieci i młodzież mogły uzyskać kartę rowerową – to również czyn społeczny całej załogi „Stilonu”. Także sztuczne lodowisko „Lodostil”, jedyne w mieście i dostępne dla wszystkich mieszkańców zbudowano dużym nakładem pracy społecznej załogi.

Pracownicy zakładu wykonali w czynie społecznym również szereg innych prac na rzecz miasta, jak np.:

• prace remontowe oraz różne urządzenia dla Szpitala miejskiego;
• fontanny i instalacje oświetleniowe w śródmieściu, na skwerze przy pl. Jedności Robotniczej;
• specjalne słupy oświetleniowe na „deptaku” przy ul. Hawelańskiej;
• sygnalizację świetlną na przejściach przy ul. Pomorskiej;
• Aleję Młodości w Parku Siemiradzkiego.

ZWCh „Stilon” miał swój udział w rozwoju oświaty, kultury i opieki zdrowotnej w Gorzowie. Jak uprzednio wspomniano, zakład od pierwszych lat swego istnienia organizował, a potem rozbudowywał sieć szkolenia wewnątrzzakładowego, umożliwiając tym samym swoim pracownikom zdobycie wykształcenia podstawowego, a następnie zasadniczego zawodowego, średniego i wreszcie wyższego poprzez uruchomienie punktów konsultacyjnych Politechniki Szczecińskiej. Zakład opiekował się również od lat szeregiem szkół gorzowskich.

„Stilon” stworzył dobre warunki dla rozwoju przemysłowej służby zdrowia w mieście i województwie, co umożliwiło zorganizowanie na bazie zakładowej przychodni lekarskiej Przemysłowego Specjalistycznego Zespołu Opieki Zdrowotnej. Zespół ten opiekował się załogami wszystkich zakładów przemysłowych w mieście i województwie. Znany jest wkład „Stilonu” w rozwój życia kulturalnego miasta i regionu. Zakład udostępniał nieodpłatne piękne pomieszczenia wystawowe i biurowe, umożliwiając gorzowskiemu Biuru Wystaw Artystycznych „Art-Stilon” prowadzenie wysoko notowanej działalności, która dzięki temu mogła przybliżać mieszkańcom Gorzowa dzieła sztuki wybitnych artystów plastyków polskich i zagranicznych. Z inicjatywy gorzowskiego środowiska plastyków „Stilon” wraz z Biurem Wystaw Artystycznych od lat organizowało w zakładowym ośrodku wypoczynkowym w Lubniewicach ogólnopolskie plenery dla artystów tkaczy, wykorzystujących jako tworzywo odpady polimeru i włókna stilonowego. Prace artystów, powstające w czasie plenerów, były corocznie eksponowane na wystawach poplenerowych we wspomnianym salonie, nawet poza granicami kraju.

Zakładowy Ośrodek Kultury, poprzez swoje placówki, takie jak Zakładowy Dom Kultury „Chemik”, Muzeum Zakładowe, biblioteka beletrystyczna, udostępnia mieszkańcom pobliskich osiedli oraz całego miasta czytelnictwo książek, oglądanie stałych i okolicznościowych wystaw i ekspozycji, udział w organizowanych festiwalach, zabawach, pokazach, korzystanie z projekcji filmów oświatowych i fabularnych dla dorosłych, młodzieży i dzieci, organizowanie spotkań i uroczystości środowiskowych; prezentuje też w audycjach rozgłośni i publikacjach gazety zakładowej problemy miasta i regionu załodze „Stilonu”.

Fot. 3. Hala rozciągarek. Wydział Jedwabiu II.

Fot. 4. Snowadła. Wydział Jedwabiu I.

W zakresie rozwoju działalności kulturalno-oświatowej Ośrodek współpracuje z wydziałami kultury wojewódzkim i miejskim, Wojewódzkim Domem Kultury, Muzeum Okręgowym, Biblioteką Wojewódzką, Klubem MPik, Robotniczym Stowarzyszeniem Twórców Kultury, Klubem Osiedlowym „Profil”, Polskim Związkiem Filatelistów oraz ze wszystkimi szkołami w Gorzowie. Ponadto utrzymuje współpracę z innymi placówkami, takimi jak Estrada Ziemi Lubuskiej, Szczecińska Agencja Artystyczna, Federacja Stowarzyszeń i Klubów Tanecznych w Polsce, co w rezultacie poszerza i urozmaica repertuar dobrej rozrywki dla załogi „Stilonu” i mieszkańców Gorzowa.

Zakładowy Klub Sportowy „Stilon” to jedno z większych osiągnięć w dziedzinie rozwoju sportu na terenie miasta i dawnego województwa gorzowskiego. Przez wiele lat piłkarze wodni „Stilonu” byli mistrzami polski. Pływacy legitymowali się niewiele mniejszymi sukcesami: 15 rekordów polski, wiele medali zdobytych na mistrzostwach kraju. Sporo emocji na przestrzeni lat dostarczyły sympatykom sportu sekcje piłki nożnej, piłki siatkowej, hokeja na lodzie, koszykówki, bokserska, szachowa i inne. Wiele z nich gościło w drugiej, a nawet pierwszej lidze, rozsławiając miasto Gorzów i swój zakład w kraju. Należy odnotować też, że zakładowe obiekty sportowe: basen pływacki, sztuczne lodowisko, stadion sportowy, korty tenisowe, hala sportowo widowiskowa – udostępniane były mieszkańcom miasta.

Fot. 5. Biuro przepustek i brama wjazdowa ZWCh „Stilon” od ul. Pomorskiej.

W ciągu całego okresu istnienia zakładu załoga jego zawsze angażowała się w działalność społeczno-polityczną miasta i regionu. Wśród członków miejskich i wojewódzkich władz politycznych i administracyjnych, wśród ławników sądów, w szeregach różnych organizacji zawodowych i społecznych nigdy nie zabrakło pracowników „Stilonu”. Jeśli nazywa się Gorzów miastem „Stilonu”, to tylko dlatego, że załoga tego dużego przecież zakładu stanowiła wraz z rodzinami znaczną część mieszkańców miasta, że z niego się wywodzi i uczestniczy ofiarnie i z dumą w jego rozwoju.

Źródło: Gorzów… z dziejów gospodarczych Miasta i Regionu, pod red. Józefa Finstera, Gorzów Wielkopolski 2020.